Одатда банклар мижозларга нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг анчайин замонавий “UZCARD” тизимига ўтиш, яъни Online карточка эгаси бўлишни таклиф қилади. Ушбу жараёнда эски картадаги баланс қолдиқ маблағлари янги намунадаги карточкага кўчирилади. Лекин карта эгалари сафида иккала турдаги карталардан фойдаланаётганлар ҳам мавжуд.

Барча турдаги пластик карталарнинг афзаллиги уларни рухсатсиз фойдаланишлардан ҳимоя қилувчи ПИН-код мавжудлигидадир. “DUET” картаси йўқотилган ҳолатда нима бўлади? “Умуман олганда, ҳеч нарса, чунки, карта фақатгина унинг эгаси биладиган ПИН-код билан ҳимояланади”, – деб ўйлайди оддий фикрлайдиган киши ва янглишади.

Шунга қарамасдан, “DUET” пластик карточкалари барча заифликлардан холи эканига ишончимиз комил бўлиши мумкинми?

Мутахассисларнинг фикрига кўра, бугунги кунда “DUET” платформасидаги пластик карталар маънавий жиҳатдан эскирган ҳисобланади. Чунки ушбу платформа айрим камчиликлардан холи эмас:

Биринчидан, “DUET” карточкаси эгаси мобил телефонига мобил иловани ўрнатиш имкониятига эга эмас. Бу эса мобил телефонга боғланган пластик картанинг тўловлар тарихини кўришга тўсқинлик қилади. Шунингдек, тўлов маконини яратиш, карталар баланси ҳақида маълумот олиш ва ҳатто амалга оширилган операциялар рўйхатини юритиш имконияти ҳам чекланган.

Иккинчидан, агар муайян карта эгаси ўзининг “электрон ҳамён”ини одат бўлиб қолган (1 ёки 5) пароль билан ПИН-код орқали ҳимоялаган бўлса, у пулларидан ажралиб қолди дейишга асос бор. Боиси, ушбу картани қўлга киритган ёвуз ниятли одам бир неча дақиқалар ичида картада сақланаётган пул маблағларини сарфлаб юбориши мумкин. Карта Offline технологияси асосида ишлаши сабабли тезлик билан уни блокировка қилиш ва карточкадаги маблағлар ҳаракатини мониторинг қилиш имконияти йўқ. “DUET” пластик карточкаси йўқотилган ҳолатда, карточканинг эгаси унга картани тақдим этган банк муассасасига зудлик билан етиб бориши ва картани стоп-листга жойлаштириш бўйича ариза ёзиши зарур. Пластик карточкалар карта эгалари-мижозлар ёзма аризаларига мувофиқ ва/ёки тижорат банклари аризалари асосида стоп-листга киритилади. Ушбу рўйхат шакллантирилади ва тижорат банкларига марказлашган тарзда процессинг маркази томонидан тарқатилади. Инкассация қилиш пайтида стоп-лист савдо хизмат кўрсатиш корхонасида ўрнатилган териминалнинг савдо карточкасига қайд қилинади. Ўз вақтида инкассация қилинмайдиган савдо хизмат кўрсатиш корхоналарида йўқотилган/ўғирланган карточкалардан транзакциялар амалга оширилиши эҳтимоли юқори бўлиб, ушбу ҳолат карточка эгаси учун жиддий молиявий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин.

Бугунги кунда “DUET” карточкалари билан боғлиқ ўта жиддий муаммолардан бири “эски” банклараро транзакцияларни уларга кейинги ўринда ишлов бериш учун Процессинг Марказига юборишдир. Мазкур транзакциялар қуйидаги сабаблар туфайли юзага келади:

- савдо-хизмат кўрсатиш корхоналари томонидан савдо терминалларини ўз вақтида инкассация қилинмаслиги ва бунинг оқибатида ушбу корхонага хизмат кўрсатувчи банк зарар кўради;

- банк муассасаларида ўз вақтида клиринг сессиялари амалга оширилмаслиги.

Бундан ташқари, “DUET” тизимининг яна бир камчилиги стоп-лист муаммосидир. Барча савдо-хизмат кўрсатиш корхоналари ҳам мазкур тизимда ишлаш регламентига аниқлик билан амал қилмайди ва ўз вақтида инкассация қилинмаганидан сўнг, ўғирланган/йўқотилган карталардан транзакциялар амалга оширилиши ҳавфи пайдо бўлади. Оқибатда ўғирланган/йўқотилган карточкаларга хизмат кўрсатувчи “UZCARD” банклараро тўлов тизими иштирокчи-банклари тўғридан-тўғри молиявий жиҳатдан зарар кўради.

“DUET” тизимида назарда тутилган пул маблағлари инкассацияси режими, шунингдек, савдо-хизмат кўрсатиш корхонаси билан айрим инсофсиз банк ходимларининг фирибгарлик мақсадида тил бириктириши учун ноқонуний йўл очиб беради. Бу эса солиқ органларига савдо-хизмат кўрсатиш корхонасининг дародамади пайстирилган ҳолда маълумот тақдим этилиши демакдир. Бу, ўз навбатида, давлат бюджетига пул тушумларининг камайишига сабаб бўлади.

“DUET” пластик картангиздан ким ва қай тарзда пул ўғирлашга ҳаракат қилади?

Фирибгарлик найрангларида нафақат бегона ёвуз ниятли одамлар, балки одатда ишонч билдириладиган шахслар, яъни савдо ва хизматлар соҳаси вакиллари, айрим инсофсиз банк ходимлари ҳам иштирок этиши мумкин. Офлайн пластик карточкаларидан пул ўғирланиши ҳолатлари ҳатто умуман кутилмаган жойда ҳам амалга оширилиши мумкин. Бугунги кунда “DUET” платформасидаги пластик карточкалар билан боғлиқ фирибгарлик усулларининг энг оммалашганларидан бири қўш транзакциядир. Харидор савдо-хизмат кўрсатиш тармоғида тўловни амалга оширар экан, картани операторга тақдим этади. У картани ҳисоблаш қурилмасидан ўтказади ва харидор ёки оператор ПИН-кодни киритади, шундан сўнг, ходим карта эгасига хатолик бўлганини айтади. Сўнгра, жараён яна бир марта такрорланади ва бу гал транзакция муваффақиятли амалга оширилади. Бироқ муайян вақт ўтгандан сўнг, карта эгаси харид учун пул икки марта ечиб олинганидан хабар топади. Айни пайтда, бу ҳолатни оддий сабаб, яъни “DUET” пластик карточкаларида СМС-хабарнома мавжуд эмаслиги туфайли аксарият карта эгалари пул ечилиши билан боғлиқ жараёндаги хатолик ёхуд сумма бир хил бўлгани боис, такрор дея қабул қилиб, сезмаслиги ҳам мумкин. Бундай транзакциялар бўйича арз қилиш ва пулларни қайтариб олиш енгил кечмайди. Бироқ айбдорларни ҳам жавобгарликка тортишда муайян мураккабликлар мавжуд. Чунки, барчасини тизимда хатолик рўй бергани ёки операторнинг янглишгани билан асослаш мумкин. Лекин шуни ҳам унутмаслик керакки, қўш транзакция ҳақиқатан ҳам фирибгарлик бўлиб чиқмаслиги, балки тўлов терминали ишидаги хатолик билан боғлиқ бўлиши ҳам мумкин. Хуллас, шунга ўхшаш ҳолатлар дамба-дам учраб туради ва улардан ҳеч ким ҳимояланмаган.

Қолаверса, “DUET” карталарида пул маблағлари ҳақидаги қайд бевосита картанинг ўзида сақланади ва технологик жиҳатдан Online режимида молиявий муассасаларнинг серверлари томонидан ҳеч қандай назорат олиб борилмайди. Бу эса хакерлар томонидан карталарнинг бузилиши ва рухсатсиз равишда маблағ ўтказиш ҳамда ечиб олиниши учун улкан имкониятлар эшигини очади. Яъни, Offline карта ҳимоясини бузган фирибгар банк хабардор бўлмаган ҳолатда, картадаги пул маблағлари қайдини бошқариш имкониятига эга бўлади.

Янги тизимнинг афзаллиги нимада?

Асосий фарқи шундаки, барча операциялар Online режимида амалга оширилади. “UZCARD” эгаси маблағларни карточкага юклаб олишига ҳожат йўқ. Сумма аввалгидек карточканинг ўзида эмас, балки банкдаги ҳисобда бўлгани сабабли барчаси автоматик тарзда амалга оширилади. “UZCARD” эгаси харид қилаётганда зарур код киритилгандан сўнг, сумма унинг банкдаги ҳисобидан ечилади, яъни, карточка – банк ҳисобидан фойдаланишга йўл очувчи ўзига хос “калит” ҳам ҳисобланади. Сотувчи эса банкка келмасдан ҳам иш кунининг якунида инкассация қилиши мумкин.

“UZCARD” карточкасининг бошқа бир афзаллиги шундаки, у йўқотилган тақдирда банкда карта эгаси томонидан пластик карточка йўқотилгани ҳақида ёзма равишда ариза ёзилади ва унинг ҳисоблари музлатилади. Шундан сўнг, ҳеч ким маблағларни сарфлай олмайди. Агарда кимдир мижознинг банкка мурожаатига қадар картадан фойдаланган бўлса, пулларнинг “ҳаракатланиши”ни тез ва осонлик билан назорат қилиш мумкин. Картани эса эртаси куниёқ тиклаш мумкин. Эски намунадаги карточка йўқотилган тақдирда, карта эгаси 20 сутка кутишига тўғри келади. Ана шу муддат ўтгандан сўнггина, ундан маблағ ечилган ёки ечилмаганлиги ҳақида билиш мумкин. Боиси, тадбиркорлар уларнинг оддий терминали тўлиб қолган ҳолатларда инкассация қилади. Бу бир ойда 2-3 маротаба амалга оширилиши мумкин.

Шунингдек, Offline карта блокировка қилинганда (масалан, амал қилиш муддати тугаган ҳолатда ёки бошқа бирон сабабга кўра, банкомат ёхуд дўконда гарчи шундай имконият бўлса ҳам оддий авторизация йўли билан муаммо бартараф этилмаган тақдирда), карточкани фақатгина уни тақдим қилган банк бўлинмасида блокировкадан чиқариш мумкин бўлади. “UZCARD” билан боғлиқ ҳолатда, буни мамлакат бўйлаб исталган филиалда амалга ошириш мумкин.

Ягона Умумреспублика Процессинг Маркази PR-хизмати