Toshkent, O‘zbekiston (UzDaily.uz) — 31 mart kuni Xo‘jandda  chinakam  tarixiy voqea –  O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston  rahbarlarining sammiti bo‘lib o‘tadi.  Uning yakunlari  bo‘yicha  davlatlar rahbarlari Davlat chegaralarining uchrashish nuqtasi  to‘g‘risidagi bitimni imzolaydilar. Bu davlat chegaralarini butun mintaqa  xavfsizligi va farovonligini mustahkamlashga  hissa qo‘shadigan tinchlik, barqarorlik va umumiy  rivojlanish hududiga aylantirishga bo‘lgan qatʼiylikdan dalolatdir.

Farg‘ona  vodiysini ikkiga bo‘lib turgan uchta mamlakat o‘rtasida  chegara masalalarining hal  etilishi -  hurmat, suverenitet, tenglik va o‘zaro manfaat tamoyillariga asoslangan ko‘p yillik mashaqqatli mehnat, samimiy muloqot va hamkorlik  samarasidir. U uchta mamlakat xalqlari  o‘rtasidagi  ishonch va do‘stlik munosabatlarini mustahkamlashga, ularning  turmush darajasini yaxshilashga xizmat qilgan holda,  har tomonlama sheriklikni  rivojlantirish uchun mutlaqo yangi istiqbollarni ochadi.

Ayni damda, shuni  alohida qayd etish kerakki,  bu jarayonda  butun mintaqaning birlashuvi katta rol o‘ynadi, bu esa mohiyatan,  yuzaga kelayotgan muammolarni faqat murosaa va bir-birining  manfaatlarini  o‘zaro hurmat qilish ruhida  tartibga solish uchun  asos yaratdi.

Ko‘pchilik ekspertlar  Markaziy Osiyo  qisqa vaqt ichida   mintaqa haqidagi tasavvurlarni butunlay  ijobiy tomonga o‘zgartirdi, degan yakdil fikrni  bildiradilar. Yaqin o‘tmishda ham mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar, u hoh chegara masalalari bo‘lsin, hoh  suvdan foydalanish masalasi bo‘lsin, hal etilmagan muammolar va o‘tkir qarama-qarshiliklar bilan to‘la edi.

Biroq yaqindagina ilojsiz deb ko‘ringan davlatlararo  nizolar  bugun endi bemaʼni ssenariydek ko‘rinmoqda. Turli shubhalar, skeptitsizm va  nosog‘lom  raqobat o‘rnini  ishonch, o‘zaro tushunish va  mintaqa oldidagi umumiy muammolarni birgalikda hal etishga bo‘lgan intilish egalladi.

Bugun mamlakatlar rahbarlarining  siyosiy birlashuvi samarasida Markaziy Osiyo ishonch, yaxshi qo‘shnichilik va  o‘zaro manfaatli hamkolrik makoniga  aylandi. Mintaqa yuzaga kelayotgan  muammo va tahdidlarni  mustaqil yenggib, yana-da barqarorlashdi, iqtisodiy va investitsiyaviy faollik  markaziga aylangan holda,  izchil rivojlanish trayektoriyasiga  chiqdi.

Markaziy Osiyo global kun tartibini shakllantirishda xalqaro munosabatlarning masʼul va ishonchli subyekti sifatida  tobora muhim rol o‘ynay boshladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning  faol  tashqi  siyosati  mintaqani yaqinlashtirish jarayonlariga  muhim hissa qo‘shdi. Prezident  mamlakat rahbari lavozimiga kirishgan dastlabki kunlardanoq,  Markaziy Osiyo mintaqasini O‘zbekiston  tashqi siyosiy  faoliyatining muhim  ustuvor yo‘nalishi  sifatida belgilab bergan.

Yaxshi qo‘shnichilik va  ishonchni mustahkamlash,  mavjud muammolarni tartibga solish, umummintaqaviy hamkorlikni  rivojlantirish,  xalqaro maydonda  faol hamkorlik qilish mintaqaviy siyosatning asosiy  vazifalariga aylandi.

O‘zbekiston tashabbusi bilan 2017 yilning noyabr oyi Samarqand shahrida BMT shafeligi  ostida tashkil etilgan  “Markaziy Osiyo:  yagona o‘tmish va umumiy kelajak” yuqori darajadagi  konferensiyasi mintaqaviy hamkorlikning mutlaqo yangi  formatini  shakllantirish, shuningdek,  Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari Maslahat uchrashuvlarini muntazam o‘tkazish  uchun  kelgusi harakatlarga  zamin yaratdi.

Bu esa,  o‘z navbatida, mintaqada  sog‘lom  siyosiy muhitni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi, Markaziy Osiyoni yana-da  birlashtirish uchun asoslar yaratgan holda, davlatlararo munosabatlarni tubdan yaxshilash imkonini berdi.

Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari Maslahat uchrashuvlari mexanizmining yo‘lga qo‘yilishi Markaziy Osiyo tarixida burilish bo‘ldi.  Maslahat uchrashuvlari strategik masalalarni muhokama qilish va  muhim qarorlar qabul qilish uchun asosiy platformaga aylandi. So‘nggi yillarda u Markaziy Osiyoda  davlatlararo  hamkorlikning  shartnomaviy-huquqiy bazasi va institutsional  asoslarini rivojlantiruvchi va mustahkamlovchi amaliy mexanizmga  aylandi.

Turli mexanizmlar ishga tushirildi, jumladan  tashqi siyosiy va tarmoq vazirliklari rahbalarining uchrashuvlari tashkil etildi. Yetakchi ayollar, rektorlar, olimlar, yoshlar uchrashuvlari, iqtisodiy forum va ko‘rgazmalar,  qator  madaniy-gumanitar tadbirlar muntazam ravshida o‘tkazib kelinmoqda.

Konseptual, jumladan uzoq muddatli hujjatlarning qabul qilinishi mazkur format doirasida olib borilgan ko‘p yillik o‘zaro hamkorlik  natijasi bo‘ldi. Xususan, 2024-yilning avgust oyida  bo‘lib o‘tgan Ostona sammitida “Markaziy Osiyo – 2040  mintaqaviy  kooperatsiyani  rivojlantirish konsepsiyasi” qabul qilindi. Hujjatda mamlakatlarning dolzarb muammolarni birgalikda hal qilishga va mintaqada  kooperatsiya  jarayonlarini  chuqurlashtirishga intilishi mustahkamlanadi.

Bundan tashqari, xuddi shu sammitda  qabul qilingan 2025-2027 yillarda mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi»ning qabul qilinishi mintaqa mamlakatlarining faol harakat qilishga tayyorligini namoyish etib, qabul qilinayotgan konseptual  hujjatlarni amalga oshirishga intilishlarini ko‘rsatadi.

Shu bilan birga, siyosiy birlashuv va yuksak darajadagi  ishonch faol iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shdi. 2016 yildan buyon  mintaqaviy  YAIM 80 foizdan oshib, 2024 yil yakunida  qariyb 500 mlrd dollarga yaqinlashdi.

So‘nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari sanoat kooperatsiyasi, qo‘shma  investitsiyaviy loyihalari va yuqori qo‘shimcha qiymatga ega ishlab chiqarishlarni  rivojlantirib,  anʼanaviy  savdo chegaralaridan chiqdilar. Bu transport va energetika tizimi hamda yangi logistika yo‘nalishlariga integratsiya qilingan yagona mintaqaviy  bozorni shakllantirishga olib keladi.

Bundan tashqari,  mintaqada  chegara  savdo-sanoat zonalari tashkil etilmoqda. Yirik qo‘shma loyihalarni moliyalashtirish maqsadida ikki tomonlama formatda O‘zbekiston-Qirg‘iziston va O‘zbekiston-Tojikiston  investitsiya fondlari  ishga tushirildi.

Ushbu institutlar doirasida avtomobilsozlik,  elektr-texnika, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarda kooperatsiya loyihalarini amalga oshirish boshlandi. Bu import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, Markaziy Osiyo sanoat infratuzilmasining barqarorligini taʼminlash uchun  yangi imkoniyatlar eshigini ochadi.

Boshqacha aytganda, mintaqaviy yaqinlashuv jarayonlari uzoq vaqt davomida Markaziy Osiyoning ayrim davlatlari uchun murakkab va nozik bo‘lgan chegara  masalalarini tartibga solishda muhim rol o‘ynadi.

Xususan, mintaqadagi barcha mamlakatlar bilan chegaradosh bo‘lgan O‘zbekiston  Qozog‘iston bilan chegara masalasida to‘liq kelishib oldi, Turkmaniston, Tojikiston va  Qirg‘iziston bilan chegaralarini delimitatsiya qildi.

Shu bilan birga, viza rejimlari soddalashtirilib, o‘tkazish punktlarining o‘tkazuvchanlik qobiliyati yaxshilanmoqda. Bu fuqarolarning o‘zaro sayohatlarining ko‘payishiga hissa qo‘shmmoqda. O‘zbekiston  Markaziy Osiyoning Turkmanistondan boshqa barcha mamlakatlari bilan vizasiz sayohat rejimini saqlab qolgan.

Bugun O‘zbekiston va Qozog‘iston fuqarolari ro‘yxatga o‘tmasdan turib, 30 kunlik muddatga o‘zaro sayohat qilish imkoniga egalar. O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasida 60 kungacha vizasiz rejim o‘rnatilgan, 2023 yilning  1 sentyabrdan boshlab esa, ikki davlat fuqarolarining o‘zaro sayohatlari uchun (chet el pasportlari o‘rniga) ID-kartalardan foydalanish imkoni yaratildi. O‘z navbatida, Tojikiston va O‘zbekiston fuqarolari  viza rasmiylashtirmasdan   30 kungacha mamlakat hududida qolishlari mumkin.

Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasida davlat chegarasi to‘g‘risidagi Bitimning imzolanishi  tugab borayotgan oyning muhim  voqeasi bo‘ldi. Mohiyatan,  ikki mamlakat o‘rtasidagi uzoq vaqtdan beri davom etayotgan kelishmovchiliklar o‘tmishda qoldi va o‘zaro manfaatli hamkorlikning yangi bosqichini boshlab berdi. Bundan tashqari,  tomonlar  to‘rt yil davomida  yopiq bo‘lgan  ikkita chegara nazorat-o‘tkazish punktlarining ishini qayta ochib,  aviatashuvlarni  tiklash to‘g‘risida kelishib oldilar.

Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston  o‘rtasidagi chegaralar tutashgan nuqtasi hududi to‘g‘risidagi  Bitimning imzolanishi  Markaziy Osiyodagi  aholi eng zich joylashgan va iqtisodiy faol  hududlardan biri – Farg‘ona  vodiysini rivojlantirishda ayniqsa muhim ahamiyatga ega.  Uning hududida 16,5 mlndan ortiq  aholi yoki  beshta mamlakat umumiy aholisining 20 foizi istiqomat qiladi.  Vodiyda  aholi zichligi bir kvadart metrga  200 kishini tashkil etadi, bu  Markaziy Osiyo bo‘yicha umumiy ko‘rsatgichdan 12 barobar ko‘pdir.

Chegara masalalarining tartibga solinishi va  oldingi  cheklovlarning  bekor qilinishi  savdo-iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish,  transport o‘zaro bog‘liqligi va sanoat kooperatsiyasini  rivojlantirish  uchun  qulay shart-sharoitlar yaratadi.  Chegaradan o‘tish  rejimining soddalashtirilishi  biznes, transchegaraviy  savdoni rivojlantirish hamda  savdo migratsiyasi uchun imkoniyatlarni kengaytirishga ijobiy taʼsir ko‘rsatishi kutilmoqda.

Bundan tashqari, Bitim qo‘shma infratuzilma loyihalari, jumladan  transport yo‘laklarini modernizatsiya qilish,  logistika markazlarini tashkil qilish va chegara  savdo-sanoat  zonalarini rivojlantirish uchun yangi istiqbollarni ochadi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy hayotni  faollashtirishga, investitsiyalarning oshishiga va  jadal rivojlanayotgan  Farg‘ona vodiysi uchun  ayniqsa muhim bo‘lgan yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga xizmat qiladi.

Shunday qilib, Xo‘janddagi  uch tomonlama sammit  mintaqaviy hamkorlikni  mustahkamlashning mantiqiy  davomi bo‘libgina qolmay,  butun dunyoga  Markaziy Osiyo  murakkab masalalarni tinch yo‘l bilan,  muloqot va o‘zaro kelishuvlar orqali mustaqil hal qilishga tayyor ekanini  ko‘rsatuvchi muhim  belgi  bo‘ladi.   

Azamat Sulimanov, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti bo‘lim boshlig‘i

Saidbek Mamatkobilov, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti yetakchi ilmiy xodimi